Mediteren met een lichamelijke handicap in de Tibetaans Boeddhistische traditie van Jewel Heart

'Mediteren met een lastig lichaam is een ontdekkingsreis op zich met veel hindernissen en obstakels. Maar ik ben er wel lichamelijk, geestelijk en spiritueel rijker uit gekomen.´ In onderstaand artikel vertelt Veroni Steentjes over haar ervaringen met mediteren met lichamelijke beperkingen en chronische pijn. Ze geeft aan wat de obstakels waren, hoe ze daarmee om is gegaan en wat haar geholpen heeft. Tevens geeft ze aan wat het mediteren door de jaren heen teweeg heeft gebracht. Ze laat in haar verhaal zien dat mediteren met beperking wel degelijk mogelijk is. Wellicht helpen de tips anderen om ook hun weg te vinden in het mediteren met een lichamelijke beperking.

Lastig lichaam
Mijn naam is Veroni Steentjes, 33 jaar. Ik woon in Arnhem met mijn hulphond Amor en heb al vele jaren een relatie met Emile. Ik heb sinds mijn 12e Posttraumatische Dystrofie (PD) in mijn rechterschouder. Daarna verspreidde de dystrofie door de gehele rechterarm en hand. Vanaf mijn 18e is de dystrofie door het gehele lichaam verspreid door een verkeerde operatie. Dit hield in dat ik snel niet meer kon lopen, zitten en bedlegerig werd door de PD in combinatie met al bestaande rugklachten. Ik had geen arm- en handfunctie en kreeg snel dwangstanden in alle ledematen. Ik heb chronische zenuwpijn, aanraking- en stootpijn in alle ledematen, rug en romp waardoor mijn energieniveau ook beperkt is. Samenvattend kan ik dus wel zeggen dat ik in het bezit ben van een lastig lichaam. Maar daarin ben ik zeker niet de enige! Een lastig lichaam hebben, kan ook inhouden dat je rug -, maag- of schouderklachten hebt, een visuele of auditieve beperking hebt of artrose door de ouderdom. Alleen jij kunt oordelen of je in het bezit bent van zo’n lichaam.

Lichaamsrelatie
Door bovenstaande fysieke beperkingen heb ik weinig binding met mijn lichaam. In mijn hersenen komen veel normale prikkels niet binnen, omdat ik niet kan lopen, zitten en bewegen. Vandaar dat ik al vrij snel lichaamsdelen kwijtraakte qua gevoel en vorm. Datgene wat het verste weg is, mijn voeten en benen dus, ben je als eerste kwijt als je niet kunt bewegen, legde een haptonoom me ooit uit. Vandaar dat het logisch en te verklaren is, dat ik me vaak alleen maar een hoofd voel. Ook maak ik veel meer gebruik van mijn denken om de lichaamsgebreken te compenseren. Mijn lichaam geeft me dus vooral veel ongemakken en pijn. Het doet niet wat ik wil, namelijk functioneren en bewegen, het liefst nog zonder pijn. Ik wil het graag inruilen voor een ander lichaam dat wél functioneert, maar zo werkt het helaas niet in de praktijk.

Mediteren
In 1998 ben ik begonnen met mediteren in de Boeddhistische traditie bij Shambhala Boeddhisme in Arnhem. Sinds 2001 ben ik lid van Jewel Heart, omdat het gestructureerde lesprogramma me erg aansprak. Sinds die tijd geeft Ineke Vrolijk cursussen bij me thuis, zodat ik het Boeddhisme toch kan beoefenen en bestuderen. Ik ben erg blij met deze mogelijkheid. Op dit moment zijn we met de lamrim bezig met het onderwerp karma. Ik mediteer dus vanaf het begin liggend op bed. Ik had in het begin erg veel moeite met het feit dat ik niet in de ‘normale houding’ kon mediteren. Ik voelde me hierdoor nog meer gevangen in mijn lichaam. Ik wilde graag mediteren in de houding, die ongeveer iedereen gebruikt. Het heeft een lange tijd gekost, voordat ik die weerstanden kon loslaten. Ik kon wel iets blijven nastreven, dat niet te realiseren was, door mijn lichaam niet te accepteren zoals het was, maar daar zou mijn meditatie niet bij gebaat zijn en ik zelf ook niet. Ik aanvaardde uiteindelijk dat ik het toch met dit lichaam moet doen in dit leven en dus ook met het mediteren.

Lichaamscan
In het begin van de meditatie wandel ik altijd door mijn lichaam heen in de vorm van een lichaamscan om mijn lichaam, denken en voelen in de drie kwaliteiten van rust, ontspanning en heldere aandacht te brengen. Ineke heeft me dat geleerd. Dat is dus erg moeilijk als je een lichaam hebt dat erg verkrampt is, veel pijn heeft en waar je geen gevoel in hebt. Voor mijn gevoel lig ik bijvoorbeeld niet plat op bed en ik voel de vorm van mijn benen en voeten niet als ik er doorheen wandel. Als je geen afleiding hebt en in stilte bent met je lichaam, merk je vaak pas echt hoeveel pijn je hebt. Afleiding leidt van de pijn af, waardoor de pijn minder op de voorgrond speelt en dus minder voelbaar en merkbaar is. Mediteren is dus met regelmaat frustrerend, omdat ik dan echt met de pijn geconfronteerd word. Ik kan er niet aan ontsnappen. Ik ben van nature een doener dus alleen met mijn lichaam zijn, komt niet veel voor. Door de instructies van Ineke dat je bijvoorbeeld aan pijnlijke lichaamsonderdelen warme aandacht moet geven, bijvoorbeeld in de vorm van een roos, betrek ik deze delen bij de lichaamscan met positieve aandacht. Ook kan je naar het pijnlijke onderdeel ademen, maar met een heel pijnlijk lichaam gaat dat wat moeilijker. Ik richt me dus op mijn gehele lichaam als geheel met én zonder pijnlijke onderdelen.

Gelek Rinpoche Als ik erg veel pijn heb en dus alleen maar ‘pijn ben’, is het moeilijk om door mijn lichaam te wandelen en te ontspannen. De pijn is dan zo groot en overheersend dat het niet aan de kant te zetten is. Het is mogelijk om de identificatie losser te maken door er bijvoorbeeld naar toe te ademen, het warme aandacht te geven of door de huid van het gehele lichaam of een onderdeel in en uit te ademen met licht met als doel het ruimer te maken. Soms werkt het wel en soms ook niet. Mijn leraar, Gehlek Rinpoche, heeft ooit gezegd dat ik moet stoppen met mediteren als het echt niet lukt door de pijn of als het echt teveel weerstand oproept.  Daar houd ik me dus ook aan. Als ik net behandeld ben in het ziekenhuis is mediteren niet mogelijk. Het enige wat dan soms lukt, is het in mijn hoofd opzeggen van de Ganden Lha Gyema of de Migtsema. Daar moet ik genoegen meenemen en geduld hebben tot mediteren wel weer mogelijk is. Rimpoche heeft me ook diverse malen, de laatste keer tijdens de lezing op 28 april 2009, gezegd dat het om de geest, het bewustzijn, gaat en niet om het lichaam. Geluk en welbevinden zitten in onze geest en niet in ons lichaam. De geest nemen we mee ui t een vorig leven en gaat ook door naar een volgend leven. Het lichaam laten we dit leven achter bij de dood.

Fotograaf Elly van Doorn

Veranderingen
Na verloop van tijd, door ongeveer iedere dag te mediteren, veranderde er langzaam iets. Ik merkte op dat ik langzaam iets meer contact met mijn lichaam kreeg. Door mijn aandacht ging het er langzaam weer wat meer bij horen. Al voel ik vaak niet waar ik in mijn lichaam ben, ik kijk met regelmaat naar mijn benen of armen om te zien hoe ze liggen en waar ze contact maken met het kussen of het matras. Ik probeer het dan te visualiseren om zo een beeld te vormen in mijn geest. Als ik het niet voel, ben ik nu minder gefrustreerd dat het niet lukt. Ik krijg meer momenten, zeker na het mediteren, dat ik me meer dan alleen een hoofd voel. Ik voel me dan meer aanwezig in mijn lichaam, in mijn middelpunt. Lichaam en geest zijn meer in balans.

Ook ben ik mijn lichaam na verloop van tijd anders gaan waarderen. Ik merkte dat het lichaam een belangrijke functie heeft bij het mediteren in de vorm van een voertuig om de geest in het hier en nu te brengen. Zonder mijn lichaam kan mijn geest niet in het hier en nu komen. Het is mijn ankerplaats. Tevens zie ik nu meer in dat ik ook lichaamsonderdelen heb, die wél functioneren. Daar heb ik nu meer waardering voor. Ik zie nu in dat mijn lichaam meer is dan alleen maar lastig en beperkend. Wat me ook heeft geholpen, is dat Ineke vaak tijdens de geleide meditaties bij de visualisatie van het Veld van Toevlucht of het Veld van Verdienste zegt dat de verlichte wezens blij zijn dat je er bent. Ze waarderen en accepteren je zoals je bent met alles erop en eraan, dus inclusief het lastige lichaam. Dat zorgt voor een blijer gevoel dat ik er mag zijn, zoals ik ben.

Daarnaast besef ik door het onderwerp kostbaar menselijk leven, behandeld in de cursussen, dat ook dit leven met dit lichaam kostbaar is. Dit mensenleven biedt mij mogelijkheden om de dharma te beoefenen om mijn spirituele ontwikkeling te bevorderen. Ik kan nu in dit leven, door mijn handelen, goede zaden uit te zetten voor een beter volgend leven of om de verlichting te bereiken. Ik woon in een land waar de dharma vrij beschikbaar is, waar ik mijn leraar kan ontmoeten en ik de mogelijkheid heb om mijn ervaringen met Jewel Heart Sangha leden uit te wisselen. Ik ben mijn leven meer gaan waarderen door de mogelijkheden in te zien, die het me Boeddhistisch gezien biedt, gezien de gunstige omstandigheden waarin ik nu verkeer. 

Meditatiehouding In de afgelopen jaren heb ik te maken gekregen met fysieke veranderingen, zowel positief als negatief. Ik heb meer klachten in mijn romp waardoor het ademhalen bemoeilijkt wordt. Lang uitademen om alles los te laten, zit er niet meer in. Ook dit frustreerde me in het begin met grote regelmaat. Ik ben van nature een controleur. Maar ook dit kon ik na verloop van tijd wat meer loslaten en laten zijn zoals het is. Vanaf eind 2003 verbeterde mijn arm- en handfuncties onverwacht door zware medicijnbehandelingen. Dit zorgde ervoor dat ik in mijn armen en handen wat meer in de ‘normale meditatiehouding’ op mijn buik kon leggen. Hierdoor kreeg ik meer contact met mijn ademhaling. Dit was een fysieke vooruitgang, maar helaas valt de laatste twee jaar deze arm- en handfunctie weer ineens uit. Ik ervaar opnieuw aan den lijve hoe veranderlijk en vergankelijk alles in dit leven is. Al deze veranderingen zorgen ervoor dat ik steeds meer open sta om steeds opnieuw een meditatiehouding te zoeken waarin mijn lichaam het beste aanvoelt om te mediteren, zonder dat de pijnlijke onderdelen te veel afleiden.

Ik mediteer nu ruim tien jaar liggend. Ik heb zelf geen last van in slaapvallen, maar hierin speelt dus mee dat ik na vijftien jaar liggen, gewend ben om alles liggend te doen. Het is dus niet te vergelijken met iemand die even liggend gaat mediteren, als je normaal gesproken wel kunt lopen of zitten. Dan hoor je wel vaak dat mensen wegzakken of in slaap vallen. Daar moet je dan wel mee oppassen, want wegzakken of in slaapvallen bevordert de meditatie niet. Ik denk dat in het algemeen geldt dat je in een houding moet mediteren die voor jou goed voelt en waarin je niet steeds wordt afgeleid door een pijnlijk of gespannen lichaamsonderdeel. Als dat inhoudt dat je in een andere houding dan de standaardhouding mediteert, dan is dat zo. Mediteren met pijnlijke onderdelen kan voor afleiding zorgen. Hierdoor kan je je concentratie verliezen wat niet ten goede komt aan de meditatie. Dan kan je beter je houding aanpassen, dan door te blijven gaan in de standaardhouding. Natuurlijk moet je wel eerst uitproberen wat mogelijk is en wat niet. Je moet niet meteen alle zeven punten van de houding van Boeddha Vairocana over boord gooien. Voor mijzelf zijn de volgende punten belangrijk:
de rechte rug , de houding van het hoofd met de kin ietsje naar beneden, de tong tegen het verhemelte hebben, stevig verankerd liggen en de handen ter hoogte van de navel, mits mogelijk.

Conclusie
Als afsluiting kan ik concluderen dat ik tijdens het mediteren geen voordelen van mijn lastig lichaam heb gehad, maar meer nadelen. De pijn en ongemakken leiden me met regelmaat af. Soms zijn ze zo groot dat mediteren niet mogelijk is. Dat is en blijft moeilijk, omdat je toch merkt dat als je een aantal dagen niet kunt mediteren, je weer overnieuw moet beginnen met opbouwen. Ik merk dat zeker bij het visualiseren, waar ik normaal al moeite mee heb. Het heeft een tijd gekost voor ik me kon neerleggen dat mediteren in de normale houding niet mogelijk is.

Mediteren met een lastig lichaam is voor mij een ontdekkingsreis waar ik veel in heb gezien, gereisd, gedacht en gevoeld. Ik heb ook veel gevochten en me rijk uiteengezet met mijn lichaam, spraak en geest. Het was geen gemakkelijke reis, maar wel eentje waar ik lichamelijk, geestelijk en spiritueel rijker uit ben gekomen. Het is vergelijkbaar met de alledaagse problemen en hindernissen overwinnen en gewoontepatronen doorsnijden, wat verre van gemakkelijk is, maar waar je uiteindelijk wel rijker en stabieler uit komt. Ieder mens moet zijn eigen weg vinden in dit leven en omgaan met de hindernissen die op je pad komen. De ontdekkingsreis is zeker nog niet ten einde. Mijn lichaam is en blijft in verandering waar mijn lichaam zich, in de vorm van de meditatiehouding, in moet blijven aanpassen naast het feit hoe ik daar geestelijk mee omga. Ik kan enigszins sturen in hoe erg ik me geestelijk laat beïnvloeden door de fysieke tegenslagen. Door het vele reizen in mijn lichaam, denken en voelen, ben ik me meer bewust van het feit dat ik bewustzijn ben. Ik ervaar mezelf nu ook als bewustzijn en kan ook goed voelen dat ik erg in mijn hoofd zit en niet in mijn lichaam. Ik kan daar door mijn beoefeningen iets in veranderen door bijvoorbeeld meer mijn lichaam in te gaan door naar de onderbuik te ademen, naar binnen te keren of door mijn lichaam te wandelen.

Ik zie door het Boeddhisme meer de mogelijkheden van dit leven in, zelfs met een lastig lichaam. Ik ben in het bezit van een goede geest en zie nu in dat ik zoveel meer ben dan alleen dit lastig lichaam. Zelfs weet ik dat lastige lichaam nu meer te waarderen. Het Boeddhisme heeft me onbeschrijfbaar veel opgeleverd door de bijbehorende meditaties en lessen, wat wellicht niet zo rijk was geweest met een gezond lichaam… Ondanks dat heb ik toch altijd nog de hoop om eens in de normale houding te kunnen mediteren. Wie weet…..misschien in een volgend leven?

Geschreven door Veroni Steentjes voor de nieuwsbrief van Jewel Heart en voor de website www.intermobiel.com  van Stichting Intermobiel 
juni 2009